Laten we ongevaccineerden niet meteen beschouwen als een poel van virussen

De ongevaccineerden zijn in een rap tempo de nieuwe zondebokken van de samenleving geworden. Als hun niet al een snelle dood wordt toegewenst, dan klinken er publiekelijk oproepen om ze vooral uit te sluiten. Erwin Kompanje, klinisch ethicus, schaamt zich voor het ontstane klimaat. ‘Veel mensen hebben goede argumenten om zich niet te laten vaccineren.’

Ze zijn dom, ze zijn gek, als ze ziek worden is het hun eigen schuld, ze horen niet thuis in de collegebanken, laat ze hun test voortaan maar zelf betalen en als we straks de coronamaatregelen weer moeten aanscherpen, is het hun fout.

Dat is zo ongeveer het beeld dat klinisch ethicus Erwin Kompanje de afgelopen weken voorbij zag trekken op sociale media, in kranten en op tv: het is wij tegen zij, de gevaccineerden tegen de ongevaccineerden en die polarisatie wordt langzamerhand zo ongenadig dat Kompanje verbaasd en schaamtevol aan de zijlijn staat. Van de vele bizarre verwijten op sociale media (‘afvoeren naar de kampen’) kijkt hij al niet meer op, maar dat collega-ethici en filosofen nu verkondigen dat ongevaccineerden mogen worden uitgesloten – ze hebben hun kans gehad immers – stemt hem droef. ‘Een ethicus moet altijd een weging maken tussen waarden en principes. Wetenschappers zouden moeten bijdragen aan de nuance en dat gebeurt nu te weinig. Juist in een crisis moet ons morele kompas deugen.’

Vooropgesteld: Kompanje (62), verbonden aan de intensive care van het Rotterdamse Erasmus MC, is ervan overtuigd dat alleen een hoge vaccinatiegraad de zorg kan ontlasten en zo een uitweg kan bieden uit de pandemie. Daarom heeft hij zich laten vaccineren. Maar hij heeft ook mededogen, vaak zelfs begrip, voor wie de coronaprik niet wil hebben.

Vanzelfsprekend is dat niet. Niet alleen hier, ook in het buitenland loopt de discussie soms hoog op. In de Verenigde Staten sprak president Biden vorige week over ‘de pandemie van de ongevaccineerden’. In Frankrijk merkte een hoogleraar publieke gezondheid deze week op dat zijn land in tweeën wordt gesneden: het is de gevaccineerden en de anderen. Na afloop van het gesprek stuurt Kompanje een foto door die hij van een Duitse collega kreeg, grote rode letters op een witte muur: Ungeimpfte ins Gas, ongevaccineerden naar de gaskamers.

Waarom is die polarisatie zo groot, denkt u?
‘Samen tegen corona, die slogan hangt al maanden boven de snelwegen. We willen af van de beperkende maatregelen, we willen terug naar ons oude leven en dat kan als we ons massaal laten vaccineren. Vaccinatie is de uitweg, vaccinatie kan ons weer vrijheid brengen, zei minister De Jonge. Het grootste deel van de samenleving wil zich daarvoor inzetten. Daardoor ontstaat solidariteit en dat geeft sociale cohesie. De groep mensen die zich niet laat vaccineren, onttrekt zich aan die gezamenlijke afspraak, ze bedreigen volgens de gevaccineerden letterlijk de uitweg.’

Is het zo gek om die solidariteit te verlangen? Dat er nu steeds meer kan, komt wel doordat zoveel mensen zich hebben laten vaccineren.
‘Dat klopt, maar laten we ongevaccineerden niet meteen beschouwen als een poel van virussen. Wij verwijten hun gebrek aan solidariteit, zij werpen tegen dat ze juist zeer betrokken zijn bij de samenleving. Ik spreek met veel mensen die vaccinatie weigeren en ze vertellen me dat ze zich zeer verantwoordelijk opstellen, ze doen regelmatig een test, wassen hun handen, houden afstand. Die groep wordt nu gezien als gevaarlijk, zelfs als antisociaal en dat is echt te kort door de bocht.

‘Er zijn nu zelfs universitair docenten die te kennen hebben gegeven dat ze bij hun college geen ongevaccineerden willen hebben. Daar kan ik heel boos over worden.’

Dat komt toch voort uit bezorgdheid?
‘Dat geloof ik wel, maar er zijn toch alternatieven? Vraag het bestuur van de universiteit om een doos met sneltesten bij de deur te zetten en laat ongevaccineerde studenten voor aanvang van het college zo’n test doen. Het is zo makkelijk, bijna populistisch om ongevaccineerden de deur te wijzen. Je zit in de grootste groep, je voelt je veilig, dat is makkelijk roepen. Ik zeg vaak tegen mijn studenten: redeneer ook eens uit vanuit de gedachte van wederkerigheid. Verplaats je in de positie van de ander. Sluit mensen niet uit, maar praat met ze. Alleen dan krijg je verbinding.’

U praat met ze?
‘Ja, ik heb heel veel gesprekken, zowel met provaxxers als met antivaxxers, ik ben nieuwsgierig naar hun beweegredenen. Mensen benaderen mij of ik zoek ze op. Ongevaccineerden worden in een grote vergaarbak van wappies geduwd en dat is volkomen onterecht. De complotdenkers en corona-ontkenners vormen maar een heel kleine groep. Er zitten mensen bij die heel gezond leven en zeggen te vertrouwen op hun immuunsysteem, mensen met prikangst, mensen die bang zijn voor het vaccin. Er is ook een grote groep afwachters. Zij zijn absoluut voorstander van vaccinatie maar omdat we te maken hebben met een nieuw type vaccin, willen ze eerst de ervaringen aankijken.

‘Vergeet ook de medische redenen niet. Een vriendin van mij heeft zich niet laten vaccineren omdat ze een auto-immuunziekte heeft. Bij elk nieuw medicijn krijgt haar lichaam zo’n opdonder, het is zo’n wankel evenwicht, ze vreest voor het effect van het vaccin.

‘Jammer dat de media zo weinig aandacht hebben voor die groep. Zet ze eens in een praatprogramma en dan niet meteen met een pinnige wetenschapper tegenover ze, maar laat ze rustig hun verhaal doen.’

Wat leveren die gesprekken u op?

‘Veel mensen hebben heel goede argumenten om zich wel of juist niet te laten vaccineren, ik heb er veel van geleerd. Gevaccineerden zijn niet allemaal schapen die meelopen omdat de overheid of de dokter dat zegt, ongevaccineerden zijn niet allemaal domme mensen die de wetenschap niet vertrouwen. Ik zie ook een mooie overeenkomst tussen beide groepen. Als ik mensen vraag waarom ze zich hebben laten vaccineren, dan zeggen ze: voor de vrijheid. Ze willen niet ziek worden want ziekte betekent onvrijheid. Of ze willen af van de vrijheidsbeperkingen, ze willen op vakantie, ze willen weer uitgaan. Ongevaccineerden zeggen: ik wil de vrijheid hebben om te beslissen wat ik doe in mijn leven. Dat is in feite hetzelfde argument.’

Probeert u ongevaccineerden in zo’n gesprek over te halen?

‘Nee, ik reik mensen de hand, neem hun argumenten, hun angst en onzekerheid serieus. Als je verbinding zoekt, kun je de ander bereiken, door mensen uit te sluiten, maak je ze angstiger. Ik vertel ze dat ik zelf ook twijfels heb gehad, ik was één van de afwachters, ik vertel waarom ik uiteindelijk toch voor vaccinatie heb gekozen.

‘Ik geef informatie, soms laat ik zelfs wetenschappelijke publicaties lezen. Ik laat zien dat het rna in de vaccins, waar sommigen zo bang voor zijn, gewoon uit je lichaam verdwijnt. Mensen die medicijnen slikken vraag ik om de bijsluiter er eens bij te pakken, kijk eens wat daar allemaal voor bijwerkingen worden genoemd. Toen het AstraZeneca-vaccin een ernstige, maar zeldzame bijwerking gaf, hebben we dat vaccin in de ban gedaan. Als de overheid werkelijk boze gedachten zou hebben, waren we daar toch mee doorgegaan? Zo probeer ik mensen aan het denken zetten. Ik wil ze echt niet overhalen, ze moeten zelf beslissen op basis van de kennis die er is. Veel mensen zijn al blij dat er eens naar ze geluisterd wordt. Alleen de keiharde antivaxxers zijn onbereikbaar. De verhalen over complotten of vaccins met 5G hoor ik aan, maar ik kan er niks mee.’

Denkt u dat uit die groep zich nog mensen zullen laten vaccineren?

‘Dat weet ik wel zeker. We hebben de tijd aan onze kant. We zijn nu acht maanden aan het vaccineren, we leren steeds meer. Nu het Pfizer-vaccin deze week door de Amerikaanse FDA volledig is goedgekeurd, en niet langer de status heeft van noodgebruik, zal dat sommigen ook overtuigen.

‘Er zijn nogal wat mensen die huiverig zijn over de nieuwe technieken die voor de coronavaccins zijn gebruikt. Dit najaar komt er een eiwitvaccin beschikbaar, dat is gemaakt op traditionele wijze, zoals veel andere vaccins die we al heel lang kennen. Dat nieuwe vaccin vertrouwen veel mensen wel. Ze zeggen me: zodra het er is, sta ik vooraan in de rij.’

Wie zich niet heeft laten vaccineren moet binnenkort meebetalen aan toegangstesten. Wat vindt u daarvan?

‘Daar zit iets onlogisch in. We zijn in de gezondheidszorg solidair met elkaar, met onze zorgpremies betalen we mee aan de behandeling van mensen die ongezond leven. Nu gaan we een deel van de groep opeens anders behandelen. Bovendien is een virustest een medische test, die zou toch moeten vallen onder de ziektekostenverzekering?

‘Toch ben ik niet tegen een eigen bijdrage, maar het moet wel maatwerk zijn, anders zal het de uitsluiting alleen maar versterken. Wie een goed salaris heeft, lacht om die paar honderd euro voor extra testen, maar voor velen zal zo’n bedrag een te grote aanslag zijn. Dan bevorderen we hun isolement of we dwingen ze tot een vaccinatie die ze eigenlijk niet willen. We vinden vrijheid en gelijkheid belangrijke basisprincipes in onze samenleving, maar dat gaat zo wel een beetje kraken.’

Gevaccineerden verwijten ongevaccineerden gebrek aan solidariteit, gebeurt dat omgekeerd eigenlijk ook?

‘De meeste ernstig zieke covidpatiënten hebben een onderliggende ziekte. Het gaat vooral om leefstijlaandoeningen, ze hebben overgewicht, een te hoge bloeddruk, diabetes. Toch geven we die groep in het ziekenhuis de allerbeste zorg want we zijn solidair met elkaar. In de groep ongevaccineerden zitten veel mensen die gezond leven, die geen leefstijlziekten hebben. Zij zeggen mij: stel dat ik het coronavirus oploop, dan krijg ik te horen dat het mijn eigen schuld is. Terwijl patiënten die zijn gevaccineerd maar die door hun leefstijl ernstige covid oplopen, niets wordt verweten. Dat voelt oneerlijk.

‘Van mensen die een groter risico lopen op covid mag je ook solidariteit verwachten, met de samenleving en met de overbelaste zorg. Doen zij pogingen om van het roken af te komen of om af te vallen? De overheid heeft miljarden uitgegeven aan teststraten, waarom wordt niet eenzelfde bedrag vrijgemaakt voor het opzetten van gratis leefstijlprogramma’s? Als we mensen een gezonde leefstijl aanleren, kunnen we daarmee al op korte termijn de ziekenhuizen ontlasten. Dan zullen we minder patiënten zien met een leefstijlziekte en dus ook veel minder covidpatiënten.’

De bescherming van het vaccin blijkt af te nemen, in Israël, dat vooropliep met vaccineren, komen volledig gevaccineerden nu toch in het ziekenhuis terecht. Wat betekent die nieuwe informatie voor de polarisatie?

‘Maandenlang hebben we vaccinatie als dé uitweg gezien, maar nu blijkt de deur toch te klemmen. Gelukkig kan een boosterprik voor nieuwe bescherming zorgen, maar het maakt de discussie opeens ingewikkelder. Goed, gevaccineerden hebben een veel kleinere kans om besmet te raken en ernstig ziek te worden dan ongevaccineerden, maar áls ze de infectie oplopen, kunnen ze net zo besmettelijk zijn. De felheid waarmee ongevaccineerden worden geweerd, bijvoorbeeld uit de collegebanken, komt daarmee op de helling te staan. We worden een beetje ingehaald door de werkelijkheid, hopelijk ontstaat er daardoor wat meer nuance.’